Büyükşehir Belediyelerinin Hukuki Statüsü

Büyükşehir Belediyelerinin Hukuki Statüsü

        2020 yılı itibariyle Türkiye sınırları içerisinde başta İstanbul, Ankara, İzmir1 olmak üzere ‘Büyükşehir’ statüsü taşıyan toplam 30 il bulunmaktadır ve bu iller Türkiye’nin 7 bölgesinin tamamına dağılmıştır. Şehirlerin resmi, hukuki statülerinin farklılaşmasının temel sebepleri arasında şehirlerin nüfusları, fiziki yerleşim durumları, ekonomik gelişmişlik düzeyleri gibi birden fazla öncül yer almaktadır, fakat demografik ve ekonomik sebepler baskın olan öncüllerdir. Çünkü, büyükşehirlere bakıldığında, bu şehirler hem nüfus hem de sosyal imkanlar konusunda bir ülkenin merkezi konumundadırlar. Bu metnin konusu ise ülkelerin merkezi konumunda olduğu varsayılan bu büyükşehir belediyelerinin kuruluşlarını, organlarını, yönetimlerini, görevlerini, yetkilerini, sorumluluklarını, çalışma usûl ve esaslarını araştırılması ve açıklanması üzerine kuruludur.  

Bilindiği üzere büyükşehir belediyesi sınırları il sınırlarını, ilçe belediyeleri sınırları ise ilçe sınırlarını ifade eder. Büyükşehir belediyesi sınırları ilçe belediyelerini de kapsarken, ilçe belediyeleri, ihtiyaç ve öncelikleri birbirine benzer özellikler gösteren ve sakinleri arasında komşuluk ilişkisi bulunan idarî birim olan mahalleleri kapsamaktadır. Bütün bu kurumların benzer görevleri olduğu kadar farklı görevleri ve farklı yükümlülükleri de bulunmaktadır. Bu yüzden hizmetlerin plânlı, programlı, etkin, verimli ve uyum içinde yürütülmesini sağlamak amacıyla Anayasa’nın 123. maddesine göre: “İdare, kuruluş ve görevleriyle bir bütündür ve kanunla düzenlenir”. Büyükşehir belediyelerinin hukuki statülerini oluşturmak amacıyla 5216 sayılı “Büyükşehir Belediyesi Kanunu” 2004 yılında kabul edilmiştir ve büyükşehir belediyeleri ile alakalı genel çerçeve çizilmiştir. İlgili yasaya göre bir il belediyesinin kanunla birlikte büyükşehir belediyesi statüsü kazanması için, söz konusu illerin toplam nüfusunun 750.000’den fazla olması gerekmektedir. Yine aynı kanun ile büyükşehir belediyelerinin görev, yetki ve sorumlulukları, organları, ekonomik faaliyetleri belirtilmiştir. 

1)Büyükşehir Belediyelerinin Görev, Yetki ve Sorumlulukları 

a) İlçe belediyelerinin görüşlerini alıp ihtiyaçlarını dinleyerek büyükşehir belediyesinin planlarına, yıllık hedeflerine, yatırımlarına uygun olarak bütçe hazırlamak.

b) Çevre düzeni planına uygun olarak imar planlarını uygulamak ve ilçe belediyelerine uygulatmak. 

c) Gerekli projelerin yapımını, onarımını,bakımını yapmak ve imar uygulamalarını ruhsatlandırmak. d) Büyükşehir belediyesine ait olan işletmelere işletilmesi için ruhsat vermek ve denetlemek. 

e) Büyükşehir ulaşım ana plânını yapmak, yaptırmak ve uygulamak. Belediyelere verilen trafik düzenlenmesini içeren görevleri yapmak ise sorumluluklarından biridir. 

f) Büyükşehir içindeki bütün yolları yapmak, bakımını sağlamak ve onarmak, karla mücadele çalışmalarını yürütmek, ilan ve reklam asılabilecek yerleri belirlemek ve bunlarla ilgilenmek gibi işler söz konusu belediyenin sorumluluklarındandır. 

g) Sürdürülebilir kalkınma ilkesine uygun olarak çevrenin, tarım alanlarının ve su havzalarının korunmasını sağlamak, ağaçlandırma ve benzeri işler ile ilgilenmek.

h) Gıda işletmelerini ruhsatlandırmak, denetlemek ve inceleme için laboratuvarlar kurmak. 

i) Bölge parkları, hayvanat bahçeleri, hayvan barınakları, kütüphane, müze, spor, dinlence, eğlence ve benzeri sosyal yerleri yapmak, yaptırmak, işletmek veya işlettirmek.

j) Kültür ve tabiat varlıkları ile tarihî dokunun ve kent tarihi bakımından önem taşıyan mekânların ve işlevlerinin korunmasını sağlamak, bu amaçla bakım ve onarımını yapmak, korunması mümkün olmayanları aslına uygun olarak yeniden inşa etmek.

k) Su ve kanalizasyon işlerini yapmak. 

l) Mezarlık alanlarını tespit etmek. 

m) Doğal afetlerle ilgili planlamaları yapmak.

n) Sağlık merkezleri kurmak ve sağlıkla ilgili gerekli hizmetleri sağlamak. 

Yukarıda belirtilenler gibi birden fazla sorumluluk ve görevler büyükşehir belediyelerine aittir. Bütün bu görevler 5216 sayılı yasa ile daha detaylı bir şekilde açıklanmış olmakla birlikte yürürlüktedir. 

R. Cengiz Derdiman büyükşehir belediyelerini bir yazısında şu şekilde tanımlar: “Büyükşehir belediyelerinin, Anayasal konumları itibarıyla, yöresinin mahallî ve müşterek ihtiyaçlarını karşılamak üzere organlarıyla karar alıp uygulamak üzere kurulan, özerk yapılı kamu tüzel kişisi niteliğinde bir mahallî idare olduklarından şüphe yoktur.” Böyle bakıldığında büyükşehir belediyelerinin sadece görevlerine değinmenin ‘büyükşehir’ yapısını anlamak için yeterli olmadığını, bu kurumu anlamak için kurumun organlarını da tanımanın gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Çünkü, Derdiman’a göre büyükşehir belediyeleri, sahip olduğu organlarıyla birlikte karar alır ve böylece bir kurum özelliği kazanır. 

2)Büyükşehir Belediyelerinin Organları 

a. Büyükşehir Belediye Meclisleri 

Büyükşehir belediye meclisi, büyükşehir belediyesinin karar organıdır ve seçilen üyelerden oluşur. Büyükşehir belediye başkanı, büyükşehir belediye meclisinin başkanı olup, büyükşehir içindeki diğer belediyelerin başkanları gibi, büyükşehir belediye meclisinin doğal üyesidir. Belediye meclisleri her ayın ikinci haftası, meclis tarafından belirlenen günde toplanır. Meclis kendi belirleyeceği bir ay tatil yapabilir ve olağanüstü toplantı çağrıları yapabilir. Büyükşehir belediye başkanı, hukuka aykırı gördüğü belediye meclisi kararlarını, yedi gün içinde gerekçesini de belirterek yeniden görüşülmek üzere belediye meclisine iade edebilir. Yeniden görüşülmesi istenilmeyen kararlar ile yeniden görüşülmesi istenip de büyükşehir belediye meclisi üye tam sayısının salt çoğunluğuyla ısrar edilen kararlar kesinleşir. Büyükşehir belediye başkanı, meclisin ısrarı ile kesinleşen kararlar aleyhine idarî yargıya başvurabilir. 

b. İhtisas Komisyonları 

Büyükşehir belediye meclisi, üyeleri arasından seçilecek en az beş, en çok dokuz kişiden oluşan ihtisas komisyonları kurabilir. İhtisas komisyonları, her siyasî parti grubunun ve bağımsız üyelerin büyükşehir belediye meclisindeki üye sayısının meclis üye tam sayısına oranlanması suretiyle oluşmaktadır. Komisyon çalışmalarında uzman kişilerden yararlanılabilir fakat davet edilen uzman kişiler, oy hakkı olmaksızın ihtisas komisyonu toplantılarına katılabilir ve görüş bildirebilirler. İhtisas komisyonlarının görev alanına giren işler bu komisyonlarda görüşüldükten sonra büyükşehir belediye meclisinde karara bağlanmaktadır. Komisyon raporları alenî olmakla birlikte, çeşitli yollarla halka duyurulmaktadır. 

c. Büyükşehir Belediye Encümeni 

Belediye encümeni, belediyelerin yönetiminde söz sahibi olan organlardan birisidir ve  belediye meclisine her tür görev ile ilgili olarak görüş bildirme yetkisi olan, kanun ile belirlenen cezaların uygulanmasını sağlama yetkisi olan bir belediye yönetim organıdır. Büyükşehir belediye encümeni, belediye başkanının başkanlığında, belediye meclisinin kendi üyeleri arasından bir yıl için gizli oyla seçeceği beş üye ile biri genel sekreter, biri malî hizmetler birim amiri olmak üzere belediye başkanının her yıl birim amirleri arasından seçeceği beş üyeden oluşmaktadır. 

d. Büyükşehir Belediye Başkanı 

Büyükşehir belediye başkanı, büyükşehir belediye idaresinin başı ve temsilcisidir. Büyükşehir belediye başkanı, büyükşehir belediyesi sınırları içindeki seçmenler tarafından doğrudan seçilmektedir. Belediyenin başı olarak belediyeyi idare etmek, beldenin hak ve menfaatlerini korumak, belediyeyi stratejik plâna uygun olarak yönetmek, görevleri arasındadır. 

Büyükşehir belediyelerine bağlı olan tüm organların görevleri, yetkileri ve sorumlulukları, bu yazının referanslarından biri olan 5216 sayılı “Büyükşehir Belediyesi Kanunu”nda detaylıca belirtilmiştir. 

3)Büyükşehir ve İlçe Belediyelerinin Arasındaki İlişki 

Büyükşehir belediyeleri ve ilçe belediyeleri yasa gereği birbirine bağlı, iletişimi kuvvetli bir yapı olmalıdır. Bu, büyükşehir belediyelerinin ilçe belediyelerini dinleyerek beldeyi oluşturan, aynı zamanda her siyasi görüş, mezhep ve etnik kökenden oluşan topluma ulaşmasını, onların ihtiyaçlarına hitap etmesini kolaylaştıracaktır. Çünkü, vatandaş katılımının sağlanması, halka yakınlık, önemli ölçüde farklı niteliklere sahip olan nüfusun ihtiyaçlarına ve tercihlerine cevap verebilme ve yerel topluluğun çıkarlarını koruma ise, yerel demokrasiyi öne çıkaran, nispeten küçük yerel yönetimlerin temel dayanaklarıdır. Yasanın arkasında durduğu bu amaç, büyükşehir belediye meclisinin, ilçe belediye meclislerine seçilen her partinin, birtakım üyelerinden oluşmasından dolayı ne kadar uygulanmaktadır tartışılır. Büyükşehir belediyesi ile ilçe ve alt kademe belediyeleri arasında görev ve yetkilerin paylaşımında belirsizlik, metropoliten olarak kabul edilen kentsel alanda, iki kademeli bir yönetim biçimi oluşturulması halinde ortaya çıkabilecek sorunların başında gelmektedir (Erençin, A. 2005). Ayrıca, büyükşehir belediye encümeninin tümü ile atanmış memurlardan oluşması, demokrasi ilkeleriyle bağdaşmadığı da iddia edilmektedir. Büyükşehir belediyesinin hizmet alanı, ilçe belediyelerinin hizmet alanları toplamından oluşmakta olduğundan dolayı, ilçe belediyeleri mali veya çevre konularında aldığı kararlarda büyükşehre doğrudan veya dolaylı olarak bağlıdır. Türkiye'de, bir çok çalışmada bu sorunların: hizmetlerin hızlı ve etkin biçimde yerine getirilmesini engellediğine, belediyeler arasında sürtüşmelere ve kaynak israfına neden olduğuna işaret edilmiş, büyükşehir belediyesi ile ilçe ve alt kademe belediyeleri arasındaki görev ve yetki paylaşımında hizmet etkililiğini kısıtlayan konuların yeniden düzenlenmesi, önerilmiştir (DPT, 1994: 115;CDDK, 1996: 53: DPT, 2000b: 37; Başbakanlık, 2003: 93). 

Bu metin, büyükşehir belediyelerinin kuruluşlarını, organlarını, yönetimlerini, görevlerini, yetkilerini, sorumluluklarını içermektedir. 5216 ve 5393 numaralı kanunlar çerçevesinde, büyükşehir belediyesi nedir, nasıl kurulur, bahsi geçen belediyelerin organları nelerdir, bu organların görevleri nelerdir, hangi kanun ve yönetmeliklere dayanmaktadır, idari yapılanmaları nasıldır, ilçe ve büyükşehir belediyeleri arasındaki ilişki nedir gibi soruların yanıtları aranmıştır. Büyükşehirler ve ilçe belediyelerinin arasındaki sorunlara değinilmiş ve öneriler sunulmuştur. 

Çağatay Çağlayan

KAYNAKÇA 

Barlow. Max (1993): "Large City Reforms", içinde Robert J. Bennett (ed.). Local Government in the New Europe. Belhaven Press. London and New York. s. 130-143. 

Belediye Kanunu,5393,Tertip:5,Cilt:44, 13/7/2005 Sayı : 25874 

Büyükşehir  Belediyesi Kanunu,5216 ,Tertip:5 Cilt :43, 23/7/2004 Sayı :25531 

(https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.5216.pdf) 08.04.2020 

(https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.2709.pdf) 13.04.2020 

DERDİMAN, R. Cengiz, “Türkiye’de Büyükşehir Belediyelerinin Ve Bu Belediyelerin  Yapılarindaki Yeni    Değişikliklerin Anayasaya Uyumu Sorunu”, S.D.Ü. Hukuk   Fakültesi Dergisi C.2, S.1, Yıl 2012. 

DPT (1994): Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Özel İhtisas Komisyonu Raporu: Mahalli İdareler ve Büyükşehir Yönetimi. DPT: 2364 - ÖİK: 431. Ankara. 

Erençin, A. (2005). Büyükşehirlerde Belediyeler Arası İlişkilerin Yenilenen Yapısı. Mülkiye, 29(246), 121-131. 

                

 Gülşin, H. (2008). Büyükşehir belediyeleri ile ilçe belediyeleri ve ilk kademe belediyeleri        arasındaki ilişkiler ve sorunlar (Doctoral dissertation, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler         Enstitüsü). 

                  

(https://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrkiye%27de_b%C3%BCy%C3%BCk%C5%9Fehir_beledi yeleri) 08.04.2020